Hoe de gebarentolk dankzij corona een heuse ster werd, ook in de kerk

Gebarentolk Sebastiaan Boogaard krijgt veel reacties op zijn werk tijdens tv-missen. ‘Het is echt geweldig dat dove mensen er nu ook toe doen.’Stijn Fens 25 mei 2020, 13:49

Eerder deze maand kwam de tv-mis vanuit de Sint-Nicolaas in Amsterdam en Sebastiaan­­ Boogaard zou als gebarentolk weer rechtsonder in beeld te zien zijn. Dit godshuis is niet zomaar een kerk, maar heeft de eretitel basiliek. Welk gebaar hoorde daar eigenlijk bij? Boogaard vond het eigenlijk een afknapper als hij ‘basiliek’ voor alle doven en slechthorenden die hadden ingeschakeld gewoon met het gebaar voor ‘kerk’ zou vertalen. Complicatie: in de Van Dale voor de Nederlandse Gebaren Taal – geen papieren boek, maar een site met filmpjes – kwam het woord ‘basiliek’ niet voor. Dus moest hij zelf op zoek naar een gebaar.

Al snel kwam Boogaard erachter dat ‘basiliek’ terugslaat op het Latijnse basilica dat op zijn beurt weer is afgeleid van het Oudgriekse woord basilikè, dat koninklijk gebouw betekent (basileus = koning). “Dus maakte ik eerst het gebaar voor koning – een kroon – en daarna het standaardgebaar voor gebouw”, vertelt Boogaard terwijl hij in zijn tuin aan tafel zit. Met zijn beide handen vormt hij een vierkant. “En dat in combinatie met het langzaam uitspreken van het woord ‘basiliek’ zorgde ervoor dat het overkwam. Ik had het van tevoren wel even getoetst bij dove vrienden. Dat doe ik wel vaker. Dan stuur ik een filmpje met een nieuw gebaar en vraag aan hen of ze begrijpen wat ik bedoel.”

Ondergeschoven kindje

Tolken gebarentaal – zeg geen doventolk, we hebben het over een echte taal net als Nederlands of Italiaans – zijn van alle eeuwen. Maar sinds het coronavirus Nederland in de ban heeft, lijken de gebarentolken te zijn toegetreden tot het leger van bekende Nederlanders. Irma Sluis, die als gebarentolk te zien is bij de coronapersconferenties van minister-president Rutte, is zelfs een heuse ster geworden. Toen zij vorige week tijdens het persmoment van de premier na een half uur al werd afgelost, brak op de sociale media zelfs enige paniek uit. “Gebarentaal is heel lang een ondergeschoven kindje geweest”, zegt Boogaard. “Het is echt geweldig dat dove mensen er nu ook toe doen.”

Zelf is hij ooit als psychotherapeut begonnen. Toen Boogaard (39) zo’n vijftien jaar geleden ergens las dat doven en slechthorenden veel te maken krijgen met seksueel geweld, maar dat er nauwelijks psychotherapeuten waren die gebarentaal beheersen, besloot hij zich de taal eigen te gaan maken. Een jarenlange studie volgde. Nu vult hij het grootste deel van zijn tijd met zijn werk als gebarentolk (hij is ook nog psychotherapeut, coach en trouwambtenaar). “Ik heb jarenlang vast bij de NOS gewerkt en onder meer heel veel journaals gedaan, maar tegenwoordig doe ik van alles. Overal waar mensen komen, tolk ik. Ik werk voor het Koninklijk Huis, ik doe bruiloften, uitvaarten, congressen­­ en slechtnieuwsgesprekken. Verder heb ik altijd veel kerkdiensten gedaan. Een goede gebarentolk is als een kameleon. Hij moet zich kunnen aanpassen aan elke situatie.”

Beter dan ondertiteling

Toen in maart van dit jaar bleek dat er vanwege het coronavirus voorlopig geen publieke vieringen in de Nederlandse katholieke kerken meer zouden worden gehouden, werd Sebastiaan Boogaard door het katholiek dovenpastoraat gevraagd of hij de zondagse eucharistievieringen op televisie zou willen gaan tolken. Gebarentaal met zijn eigen grammatica is voor doofgeboren mensen namelijk veel toegankelijker dan de standaard beschikbare ondertiteling. “Natuurlijk had ik al veel ervaring met tolken in allerlei protestantse kerken, maar veel woorden hebben binnen de katholieke liturgie net een andere betekenis. Ik zag ook wel op tegen al dat Latijn. Maar ik werk geweldig samen met het dovenpastoraat en met de priesters en bisschoppen die voorgaan.”

Enkele dagen voor de uitzending ontvangt Boogaard de meeste teksten al. “Het feit dat de vieringen worden ondertiteld, is voor mij een geweldig voordeel. Normaal tolk ik live, vaak heb ik geen idee waar het naartoe gaat. Nu liggen de teksten voor de liturgie al klaar. Ik scan die op woorden die ik niet ken. Ik zoek ze op, maak zelf gebaren of vraag het aan dove vrienden. In de tijd dat ik op hun antwoord wacht, maak ik plaatjes in mijn hoofd. Zie het maar als maquettes in de lucht. Dan denk ik: is het handig als ik Petrus hier neerzet of juist toch aan de ander kant? Want dan kan ik Jezus van rechts laten komen lopen. Zo wordt de hele viering in gebarentaal omgezet.”

Een viering kost hem zo dagen van voorbereiding. Gelukkig kan hij ook een beroep doen op vaststaande uitdrukkingen in de gebarentaal. De combinatie van een beweging met zijn handen, de houding van zijn lichaam en het mondbeeld zorgt er in luttele seconden voor dat de Heilige Drie-eenheid voor doven zichtbaar wordt. God in het midden (rechterhand licht omhoog richting de hemel), Jezus rechts van hem (middelvinger eerst in de ene, en vervolgens vice versa in de andere handpalm, een verwijzing naar zijn kruiswonden) en de Heilige Geest daar weer dichtbij. “Ik vind het fascinerend om met al die heiligen om te gaan, van wie er velen een eigen naamgebaar hebben. Vroeger dacht ik dat er maar één Maria was. Nu weet ik dat als ik het over Maria, de moeder van God heb, ik door middel van een sierlijk gebaar moet laten zien dat ze lang haar heeft. Het naamgebaar voor een andere Maria –Maria Magdalena – is daarentegen twee handen op ­elkaar, een verwijzing naar de rustige ­wijze waarop zij aan de voeten van ­Jezus zat.”

Er is ook kritiek

Naast alle lof van doven en slechthorenden, is er ook wat voorzichtige kritiek van horende kijkers naar de tv-mis. Het wordt soms wel druk in beeld met de priester, de ondertiteling en Sebastiaan ook nog rechtsonder in beeld. Dit alles zou weleens ten koste kunnen gaan van het mystieke dat de katholieke eredienst zo eigen is. “Zoals men er ook voor gekozen heeft om aan het mysterie van het geloof woorden te geven, zo ontkom ik er niet aan om de gebaren te gebruiken”, vertelt Boogaard. “Ik probeer daarbij om de gebaren te gebruiken die het dichtst bij de betekenis van de woorden liggen. Het helpt hopelijk dat ik zelf ook geloof, dat mensen zien dat ik weet waarover ik het heb.”

Aanvankelijk zou Sebastiaan tot 1 juni­­ te zien zijn als gebarentolk bij de tv-missen, maar vanwege het succes mag hij waarschijnlijk nog een tijd doorgaan. “Na afloop van zo’n viering ben ik doodmoe. Niet alleen fysiek. Ik doorleef alle teksten en gebeden. Het vraagt veel concentratie. Ik ben een uur, soms anderhalf uur, bezig om gesproken taal om te zetten in een andere grammatica en tegelijk moet ik blijven luisteren naar wat er wordt gezegd. Maar ik het is heel leuk om te doen. Ik heb van dove mensen hun taal geleerd en kan er nu toe bijdragen dat zij op zondag toch het evangelie meekrijgen.”